براساس روایتی، نخستین وقایع نگاری رویداد کربلا، در همان قرن اول هجری و اندک زمانی پس از این رخداد، به رشته تحریر درآمد. نظیر این اثر که تک نگاری موسوم به مقتل الحسین (ع) نگاشته قاسم بن اصبغ بن نباته مجاشعی بوده، توسط دیگرانی چون جابر بن یزید جعفی (م ۱۲۸)، فضیل بن زبیر اسدی کوفی و عمار بن ابی معاویه بجلی ذهنی (م ۱۳۳) به نگارش درآمد

همزمان روایات نقل شده از ائمه شیعی(ع)، بخش دیگری از این میراث اولیه را شکل میداد که بعدها مجامع حدیثی شیعی به ثبت و ضبط آن پرداختند. این فهرست با مقتل ابومخنف ازدی (م ۱۵۸)، هشام بن محمد کلبی (م ۲۰۴)، محمد بن عمر واقدی (م ۲۰۷)، ابوعبیده معمر بن مثنی (م ۲۰۹)، نصر بن مزاحم منقری (م ۲۱۲) و بسیاری دیگر از مؤلفان و مصنفان قرون سوم تا چهارم هجری قمری ادامه می یابد

از میان گروه نخست، کهن ترین گزارش رویداد کربلا یعنی گزارش قاسم بن اصبغ بن نباته، به استناد چند روایت به جای مانده از آن حائز اهمیت است. این مسئله که اصل این روایت چگونه بوده، روشن نیست؛ اما روایات به جای مانده از آن، سمت وسوی گزارش ابن نباته را بیش از هر چیز حاوی گفتمانی عاطفی می نماید که عقوبت دنیوی برخی از مسببان فاجعه کربلا را به تصویر می کش

امروزه از بسیاری از این آثار، جز نام به جای نمانده و از این رو سخن گفتن از چند و چون و سمت و سوی این نخستین گزارش ها، در موارد بسیار ناممکن است. با این حال درباره برخی از آنها با نقل قول های به جای مانده در آثار متأخر مواجهیم و معدودی نیز به طور کامل یا ناقص بر جای مانده اند.

از میان گروه نخست، کهن ترین گزارش رویداد کربلا یعنی گزارش قاسم بن اصبغ بن نباته، به استناد چند روایت به جای مانده از آن حائز اهمیت است. این مسئله که اصل این روایت چگونه بوده، روشن نیست؛ اما روایات به جای مانده از آن، سمت وسوی گزارش ابن نباته را بیش از هر چیز حاوی گفتمانی عاطفی می نماید که عقوبت دنیوی برخی از مسببان فاجعه کربلا را به تصویر می کشد

چنین گفتمانی، در روایت عمار دهنی (اصل این یک نیز به جای نمانده است) به نقل از امام محمدباقر(ع) به چشم نمی خورد و این گزارش مختصر، در انعکاس رویداد کربلا گفتمان تاریخی را ترجیح داده است.

درباره گزارش ابومخنف ازدی که تا امروز معتبرترین و مستند ترین گزارش به جای مانده از رخداد کربلا به شمار می رود، گفتمان تاریخی بارزترین ویژگی محتوایی است. این گزارش نیز به لحاظ بر جای نماندن اصل آن، مشابه نمونه های پیشین است با این تفاوت که محتویات این اثر از چند طریق و به شکلی بسیار کامل تر نقل شده است. گفتمان تاریخی وقعه الطف، البته شاکله اصلی آن را تشکیل داده و به نحوی محسوس بر سراسر این گزارش سیطره دارد. با این حال نباید آن را اثری تک گفتمانی به شمار آورد، چه، در بخش هایی از آن با گفتمان هایی عاطفی و ماورائی نیز مواجهیم.

خلیفه بن خیاط (م ۲۴۰) دیگر گزارشگری است که در همان روزگار ابن سعد، در سال نگاری تاریخی اش، اشاره مختصری به رویداد کربلا کرده است. گزارش او با برخورداری از گفتمانی تاریخی، در نقطه مقابل گزارش ابن سعد قرار دارد؛ هرچند که به دلیل نقل اخبار گزینشی که تفصیل برخی از آنها و اختصار برخی دیگر، از هیچ منطق موجهی پیروی نمی کند

گزارش محمد بن سعد کاتب واقدی (۱۶۸-۲۳۰) که متن کامل آن تا امروز بر جای مانده، پس از گزارش ابومخنف، از مهم ترین منابع مورد استناد درباره واقعه کربلا است. این گزارش، نه اثری مستقل که بخشی از اثر مهم وی طبقات الکبری است و به لحاظ محتوایی، سمت وسویی کاملا متفاوت و حتی مغایر با گزارش های پیشین دارد

گفتمان ابن سعد به شکلی محسوس گفتمانی غیر تاریخی است که حتی آن بخش از اخبار که به صورت خبر تاریخی نقل شده نیز بیش از آنکه نمایانگر روایتی تاریخی باشد، داستان پردازی تاریخ گونه می نماید که (صرف نظر از تناقضات صریح آن با اخبار مسلم تاریخی) نمی توان عنوان گفتمان تاریخی را بر آن اطلاق کرد. ویژگی بارز این اثر، برخورداری از گفتمان ماورائی و عاطفی است که تمامی رویداد کربلا را در قالب حادثه ای از پیش مقدر به تصویر کشیده است.

خلیفه بن خیاط (م ۲۴۰) دیگر گزارشگری است که در همان روزگار ابن سعد، در سال نگاری تاریخی اش، اشاره مختصری به رویداد کربلا کرده است  گزارش او با برخورداری از گفتمانی تاریخی، در نقطه مقابل گزارش ابن سعد قرار دارد؛ هرچند که به دلیل نقل اخبار گزینشی که تفصیل برخی از آنها و اختصار برخی دیگر، از هیچ منطق موجهی پیروی نمی کند  حذف بسیاری از وقایع مهم و نیز سکوت کامل خبری اش درباره مهم ترین بخش رویداد یعنی وقایع ده روزه کربلا، نوعی مشابهت با گزارش ابن سعد نشان میدهد. ضمن آنکه گزارش وی حاوی تفاوت های قابل توجهی با گزارش های مشابه است.

گزارش کوتاه ابن قتیبه دینوری (۲۱۳-۲۷۶) در الامامه والسیاسه (البته این اثر منسوب به اوست و به دلیل اشتباهات تاریخی اش، سندیت آن مورد تردید قرار دارد) به لحاظ تناقضات محتوایی و جنبه های داستان پردازانه اش  طبقات ابن سعد را به خاطر می آورد با این تفاوت که گفتمانی تمام تاریخی دارد. این ویژگی، البته نکته مثبتی به شمار نمی رود، چه، تفاوت های چشمگیر محتوایی این گزارش با دیگر گزارش های واقعه کربلا و اشتباهات  و حذفیات صورت گرفته در آن، به گونه ای است که اصالت گفتمان تاریخی آن را زیر سؤال برده است

همزمان با ابن قتیبه، احمد بن یحیى بلاذری (م ۲۷۹) بخشی از کتاب انساب الاشراف را به گزارش مفصلی از رویداد کربلا اختصاص داده که روزشمار آن از زمان حیات معاویه و دعوت کوفیان از امام حسین (ع) برای قیام علیه معاویه آغاز میشود

تفصیلی بودن این گزارش، البته به معنای کامل بودن آن نیست؛ چنان که جز تصاویری ناقص از رخداد کربلا عرضه نشده و به لحاظ تحریفات صورت گرفته، آشفتگی اطلاعات، روایت اخبار کاملا گزینشی، فقدان نظم و ترتیب تاریخی در نقل اخبار و کمرنگ بودن گفتمان تاریخی، نمونه ای مشابه روایت ابن سعد است . در اینجا نیز گفتمان غالب، گفتمان عاطفی است با حاشیه ای کمرنگ از گفتمان ماورائی که با اخبار گزینشی آن متناسب می نماید.

در همین روزگار، ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار (م ۲۹۰) در اثر ویژه اش بصائر الدرجات الکبری گفتمان ماورائی پررنگی عرضه کرده است. بصائر، البته اثری حدیثی و مناقبی است که هیچ گزارشی از واقعه کربلا در آن نمی توان یافت؛ اما روایات مندرج در آن درباره امام حسین (ع) که گاه اشاراتی غیر مستقیم به واقعه کربلا دارند

احمد بن داود (ابوحنیفه دینوری (م ۲۸۲) از دیگر مورخان این روزگار است که ارائه گزارشی تفصیلی از واقعه کربلا را در قالب گفتمانی تاریخی ترجیح داده است  وضوح این گفتمان در سرتاسر کتاب چنان چشمگیر است که حتی وجود رگه هایی از گفتمان های عاطفی و ماورائی  نیز خدشه ای بدان وارد نکرده و از اهمیت آن نکاسته است.

این ویژگی اما در تاریخ یعقوبی (م ۲۸۴) چنین وضوحی ندارد  و به رغم تاریخ نگاری بودن اثر، تأکیدات و توجهات خاص یعقوبی به گفتمان های غیر تاریخی در ترسیم وجوه مختلف واقعه کربلا ، حاکی از کم اهمیت بودن وجه تاریخی این رویداد نزد او است. البته گفته شده که وی اثری موسوم به مقتل الحسین (ع) نیز داشته که بر جای نمانده است. در صورت صحت این خبر، بی تردید اصلی ترین رویکردهای وی درباره رخداد کربلا، در آنجا منعکس بوده است؛ با این حال عدم یادکرد از چنین اثری در فهرست نگاری های کهن، احتمال اینکه، چنین اثری به اشتباه به وی منسوب شده باشد، دور از ذهن نیست.

در همین روزگار، ابوجعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار (م ۲۹۰) در اثر ویژه اش بصائر الدرجات الکبری گفتمان ماورائی پررنگی عرضه کرده است. بصائر، البته اثری حدیثی و مناقبی است که هیچ گزارشی از واقعه کربلا در آن نمی توان یافت؛ اما روایات مندرج در آن درباره امام حسین (ع) که گاه اشاراتی غیر مستقیم به واقعه کربلا دارند، چگونگی رویکرد مؤلف به این واقعه را که گفتمان ماورائی در آن، محوریتی اساسی دارد، به روشنی نشان می دهند

احتمالا در همین قرن است که در بخشی از کتابی موسوم به تاریخ الخلفا از مؤلفی مجهول، مقتل الحسین (ع) مفصلی بر مبنای گزارش ابومخنف (البته با برخی تفاوت ها) گنجانده شده است-  مؤلف انگیزه خود از شرح و بسط گزارش واقعه کربلا را بی نظیر بودن آن در تاریخ برشمرده  و موضع گیری های آشکار وی به نفع جناح امام (ع) و خاندان پیامبر (ص)  بر تشیع یا گرایش های شیعی قوی او صحه می گذارد، به ویژه آنکه گزارش خود را با لعن بر دشمنان امام و اهل بیت (ع) به پایان برده است . با این حال این گزارش عقیدتی، گفتمان سراسر تاریخی او را تحت الشعاع قرار نداده و در تمامی گزارش او، اندک موارد مربوط به گفتمان های عاطفی و ماورائی نیز قالب همان گفتمان تاریخی را به خود گرفته است.

ادامه دارد…